فرض کنید که آزمون نهایی درس شما با ۵۰ دانش‌جو برگزار می‌شود. امتحان هم کمی سخت است. اگر شما با اطلاع به دانش‌جویان اتاق را به مدت نیم ساعت ترک کنید و ممتحنی آن‌جا نباشد، به نظرتان چند در صد از بچه‌ها تقلب می‌کنند (جواب مساله‌ها را می‌رسانند یا می‌گیرند)؟ ۵۰٪؟ ۶۰ٌ٪؟ ۸۰٪؟
هر چند افرادی هستند که در هیچ شرایطی تقلب نمی‌کنند، اما به نظر من اگر امکانش باشد خیلی‌ها به تقلب وسوسه می‌شوند و ممکن است آن‌‌را انجام دهند. مشکلات متعدد فرهنگی در کشور، رواج دروغ‌گویی در خیلی جاها، علنی و رسانه‌ای شدن برخی تقلب‌ها، نبود موردی از برخورد جدی با تقلب‌های علمی، نبود آموزش مناسب و .. و .. به این مشکل دامن زده است. بعضی‌ها هم شاید تقلب را حق خودشان بدانند (تقلت توانگر کند مرد را؟!)
همان‌طور که وجود استاد در جلسه‌ی برگزاری آزمون از انجام بسیاری از تقلبات پیش‌گیری می‌کند، به نظر من اطلاع رسانی اینترنتی هم نقش بسزایی در این پیش‌گیری دارد.
به این موارد اندک که امکان تقلب یا تخلف در آن‌ها به‌وجود می‌آید توجه کنید. در این‌جا به عمد حالت حاد و شاید اغراق‌آمیز این موارد بیان شده است و امید است برداشتی توهین آمیز از آن نشود:
۱- دانش‌جو بیرون کار میکنه، چند درس سنگین هم داره، قراره apply هم بکنه، واقعا فرصت انجام یک پروژه‌ی خوب رو نداره. از شانس او استادانی در دانشکده هستن که با کمال میل «هدایت» هر پروژه‌ای را می‌پذیرن. موسساتی هم هستن که در قبال پول «رساله» تولید میکنن. حتا رساله‌های دانشگاه‌های خوب خارج را دانلود و حرفه‌ای ترجمه میکنن. خوب ممکنه بیارزه که با صرف هزینه‌ای یک «رساله» خوب به دست آورد که امکان کشف «تقلبی» بودن آن نباشه. کسی هم در دانشکده چک نمیکنه.
۲- دانش‌جو برای کسب نمره‌ی خوب در رساله و مهم‌تر از اون اخذ پذیرش به‌شدت به paper نیاز داره. استادش هم همین‌طور. او که نمی‌خواد مقاله کپ بزنه. ولی میتونه یک مقالهی خارجی مربوط به کارش رو ترجمه کنه (یا بده دیگران این کارو بکنن) و اونو به کنفرانس داخلی بفرسته. کیه که چک کنه؟
۳- استاد درس گفته که برای گرفتن نمره‌ی خوب از این درس ارشد باید paper بدین. دانش‌جو هم که فرصت‌شو نداره و اصلن در مدت دو سه ماه کی تونسته مقالهی خوب تهیه کنه؟ موضوع مقاله هم با خود دانش‌جوست. استادهم که مقاله‌ها رو نمی‌خونه در نهایت فقط ورق می‌زنه. خوب اگه مث بند بالا انجام بشه هم نمره‌ی درس خوب میشه هم به apply کمک بزرگی میشه. استاد هم که یک مقاله به تعداد مقالاتش اضافه میشه!
۴- دانشجوی دکتری بدجوری گیر کرده. برای فارغ‌التحصیلی به یکی دو مقاله در مجله‌ی آی‌اس‌آی نیاز داره. اگه پذیرش این مقالات رو بیاره بالاخره رساله‌رو یه جوری سرهم میکنه. استادش هم که اصلن به موضوع تسلطی نداره. دانشکده هم که سخت نمی‌گیره. هیات داوران هم که وقت چک کردن کیفیت علمی تز رو ندارن و فقط به اعتبار یکی دو مقالهی آی‌اس‌ای تز رو قبول میکنن. چندین مجله‌ی «در پیت» آی‌اس‌آی هم هستند که در عرض چند هفته هر مقاله‌ای رو می‌پذیرن. حتا اشکالات انگلیسی‌ش رو هم برطرف میکنن. فقط یه کم خرج داره ولی میارزه. استادش هم میتونه دانشیار بشه. چی از این بهتر!
۵- استاد به‌شدت نیاز داره رسمی قطعی یا دانشیار بشه. خودش که وقت نوشتن مقالهی تکی رو نداره، اصلن دیگه حال و حوصله‌ی این کارا رو نداره. دانش‌جوست که این کارا رو انجام میده. تقاضا هم که برای ورود به دکتری زیاده. یکی دو دانشجوی دکتری می‌گیره. موضوع تز رو هم خود دانش‌جو میاره یا بعدن پیدا میکنه. هر موضوعی باشه او قبول میکنه. پس از چند سال دانش‌جو مجبوره که مقاله بده. کیفیت مقاله یا مجله هم خیلی مهم نیست. فقط باید آی‌اس‌آی باشه. کسی هم در دانشکده یا کمیته‌ی ممیزه کیفیت رو چک نمیکنه. یک کمی فشار به دانش‌جو میتونه چندین مقاله به استاد تقدیم کنه. پس به‌جای پژوهش میشه «مدیریت پژوهش» کرد و این کار خیلی خوب از استاد بر میاد. خوب دانش‌جو به دکتراش، استاد به مرحله‌ی بعدی استخدام، معاونت پژوهش هم با تهیه‌ی لیست مقاله‌‌های آی‌اسی‌آی به بودجه‌ی پژوهشی بیش‌تر می‌رسه. آمار«تولید علم» در کشور هم بالا می‌ره. همه خوشحال!
این‌ها نمونه‌هایی است---هر چند نادر---از مواردی که ممکن است به تقلب یا تخلف علمی بیانجامد. خیلی از این موارد را می‌شود پیش‌گیری و باید از اشاعه و عادی شدن آن نیز جلوگیری کرد. به‌نظر من اطلاع‌رسانی اینترنتی یکی از روش‌های موثر برای اینکار است. وزارت علوم و دانشگاه‌ها اگر می‌خواهند این معضل کم‌تر شود باید برای آن هزینه کنند:
۱- همه‌ی اطلاعات تزهای کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری در سایتی در اختیار همگان قرار گیرد. شاید مرکز اسناد علمی وزارت علوم باید این کار را بکند. وجود به‌روز شده‌ی این اطلاعات خیلی از موارد کپی، و تقلب احتمالی را افشا می‌کند. استاد و دانش‌جو را وادار می‌کند که تز را به دقت بیشتری بررسی کنند، چون آبروی علمی آن‌ها در میان است. قبلا هم در این مورد صحبت شده بود. این کار را می‌شود از همین رساله‌های جدید شروع کرد و به تدریج گذشته را هم به آن اضافه کرد.
۲- دانشجوی دکتری موظف باشد موضوع رساله، خلاصه‌ای از آن و نیز در پایان هر ترم آخرین پیش‌رفت علمی خود (مقاله و .. ) را بر روی اینترنت در اختیار همه قرار دهد. با این اطلاعات امکان انجام تز تکراری، امکان چاپ مقالات کپی پیستی، و چاپ در مجلات خیلی ضعیف تقریبا از بین می‌رود. کم‌تر کسی حاضر است کارهای ضعیف خود را در معرض دید همه قرار دهد.
۳- هر ترم یا هر سال رکورد پژوهشی هر استاد (شامل فایل مقالات چاپ شده، خلاصه‌ی کتاب، اسامی دانش‌جویان دکتری و ارشد عناوین تزهایشان) بر روی اینترنت قرار گیرد. این کار بسیاری از مشکلات را حل می‌کند. البته همه می‌دانند که اکثر استادان این کار را نمی‌کنند. اما تقریبا همه مجبورند برای گرفتن بودجه‌ی پژوهشی این اطلاعات را به معاونت پژوهشی و یا برای ارتقا به کمیته‌های ممیزه بدهند. معاونت پژوهشی می‌تواند رسما موظف به این اطلاع‌رسانی شود. در دانشگاه شریف استادان مجبورند این اطلاعات را در پرتال پژوهشی وارد کنند ولی مشکل این‌جاست که این داده‌‌ها همان‌جا می‌ماند و امکان بررسی آن‌ها توسط بقیه نیست.
به نظر من وزارت علوم با تخصیص بودجه‌ی کافی و تهیه‌ی بخش‌نامه‌های لازم می‌تواند اینکار مهم را انجام دهد و گامی بسیار موثر در پیش‌گیری از تخلف‌های علمی در دانشگاه‌ها بردارد.
شما چه فکر می‌کنید؟
