یادداشتهای یک سردبیر، یادداشت چهارم: تقلب محتوایی

به نام خداوند جان و خرد
با سلام و احترام به خوانندگان گرامی

این بخش از سلسله یادداشتهای یک سردبیر به تبیین نوع خاصی از تقلب اختصاص دارد که ترجیح می دهم از آن با عنوان "تقلب محتوایی" یاد کنم. بر خلاف انواع تقلبهای بیان شده در نوشتارهای پیشین، در این نوع تقلب عمدتاً مهمترین بخش مقاله اصلی که به توضیح نوآوری مولفان و پیاده سازی و تبیین نتایج آن می پردازد مورد تقلب قرار می گیرد. البته چنین تقلبهایی معمولاً از سوی افرادی به کار برده می شود که آشنایی نسبتاً کافی با عرصه تخصصی مربوط دارند و بر خلاف انواع تقلبهای "ناشیانه (1)" و "عمده (2)" صرفاً به تهیه رونوشت از مقاله اصلی مبادرت نمی نمایند.

با عنایت به آشنایی تهیه کنندگان این گروه از مقالات تقلبی، باید توجه داشت که متناسب با میزان تخصص، هوشمندی و اشراف نسبی ایشان در مورد موضوع و مدت زمانی که برای این منظور صرف می کنند تقلب پیچیده تر می شود تا آنجا که امکان دارد حتی یک عبارت و جمله کامل نیز از مقاله اصلی در مقاله تقلبی یافت نشود و حتی ممکن است بیان نوآوری مقاله اصلی، مفاهیم مرتبط با آن و پیاده سازی آزمایشها و تحلیل نتایج هم در قالب عبارات یا جملات کاملاً حرفه ای ولی متفاوت با مقاله اصلی صورت پذیرد.

از آنجا که معمولاً بخش قابل ملاحظه ای از اغلب مقالات به بیان مقدمه و پیشینه موضوع و مبانی روش پیشنهادی ( که آن هم برای کاربردی دیگر ممکن است کاملاً شناخته شده باشد) اختصاص دارد و بعضاً نیز تکرار معادلات یا استنتاج روشهای مطرح شده در مقالات گذشته آورده می شود (امری که مقالات تخصصی سطح بالا به استثناء مقالات مروری از آن اجتناب می کنند)، لذا در این چارچوب می توان مقاله ای سر هم کرد که تشخیص تقلبی بودن آن برای متخصصان دیگر به استثناء افرادی که پژوهشهای جدید در آن عرصه را به خوبی دنبال می کنند به سختی قابل شناسایی باشد.

خوانندگان محترم توجه دارند که تا این مرحله از بحث فرض گردیده است اساساً تهیه کننده مقاله تقلبی خود اقدام خاصی را در ارتباط با پیاده سازی روش مطرح شده در مقاله و بدست آوردن نتایج - در حوزه هایی از علوم که این روشهای تجربی رایج هستند - انجام نداده باشد و صرفاً نتایج مقاله اصلی را حداکثر در قالبی دیگر ارائه نماید. بدیهی است اگر تخلف این افراد از اصول اخلاق حرفه ای از سطح تهیه مقاله تقلبی فراتر رفته و دستکاری غیر ناشیانه در نتایج ارائه شده را نیز شامل گردد باز هم شناسایی تقلب دشوارتر خواهد شد. همچنین این امکان وجود دارد که بعضاً با توجه به سهولت نسبی برخی روشهای پیاده سازی نوآوری مطرح شده در مقاله اصلی مثلاً شبیه سازی کامپیوتری نه چندان دشوار یا نظایر آن) این افراد نسبت به پیاده سازی شبیه سازی یا آزمایشها با دادگان جدید و ... نتایج کاملاً متفاوتی را نسبت به مقاله اصلی تهیه و در مقاله تقلبی ارائه نمایند و باز هم شناسایی تقلب را بیش از پیش دشوار سازند. حتی بعضاً در برخی عرصه های علوم نظیر فنی و مهندسی یا در زمینه هایی که تا حدود زیادی با ریاضیات سر و کار دارند دیده شده است که در تقلب محتوایی، افراد با تغییر پارامترهای استفاده شده برای بیان ریاضی توابع و متغیرها (به ویژه اگر برای آن توابع و متغیرها انتخاب پارامترهای متفاوتی در مقالات مختلف رایج باشد) در مقاله تقلبی نسبت به مقاله اصلی به دشواری شناسایی تقلب می افزایند.
خوشبختانه هر چه پیچیدگی چنین نوع تقلبهایی بیشتر باشد و سطح کار تخصصی لازم برای مبادرت به آن افزایش یابد، درصد وقوع آن به دلیل شناخت و اهمیت بیشتر اخلاق حرفه ای نزد افراد دارای چنین سطح تخصصی کاهش می یابد.

نکته دیگری که در بسیاری از انواع تقلبها مشاهده شده در مورد مقالات قابل ذکر است و در مورد تقلب محتوایی مقالات نیز صادق می‌باشد٬ آن است که متقلب سعی کند مقالاتی را برای تقلب استفاده نماید که کمتر برای مرجع بررسی کننده نظیر داوران در دسترس باشد تا احتمال شناسایی تقلب کاهش یابد. بهرحال افزایش تعداد مقالات با دسترسی باز یا قابل دسترس برای متخصصان بر روی شبکه های کامپیوتری و نظایر آن امکان شناسایی تقلبهای محتوایی را افزایش می دهد، البته مشروط بر آنکه داوران و مجموعه مدیریت حاکم بر ارزیابی تخصصی آداب داوری و ارزیابی مقالات را به صورت صحیح مراعات نمایند.

در تکمیل این نوشتار یک موضوع مهم دیگر نیز باقی است که باید بدان توجه نمود. اغلب در برخی کشورهای کمتر توسعه یافته و به ویژه در سطوح متوسط تحقیق و پژوهش نظیر پژوهشهای مربوط به پایان نامه‌های دانشجویی٬ تحقیق و توسعه در صنایع یا حتی پژوهشهای دانشگاهی نه چندان عمیق٬ امکان دارد پژوهشگران بدون بررسی دقیق پیشینه موضوع و آخرین نوآوریهای عرصه کاری خود به صورت کاملا ابتکاری روش خاص یا نوآوری مشخصی را پیشنهاد نمایند که به لحاظ شناخت ایشان کاملاً جدید باشد و آن را در مقاله‌ای عرضه نمایند٬ اما در واقع چنین روشی پیش از آن توسط محققان دیگری در سطح دنیا مطرح شده باشد. چنین مواردی در نظر برخی داوران آشنا به حوزه تخصصی ممکن است به عنوان " تقلب محتوایی" جلوه‌گر شود. بهرحال تمیز قائل شدن بین این دو موضوع امری کاملا تخصصی است و تا حد زیادی به تسلط داوران به آن عرصه کاری و تجربه ایشان در امور داوری چنین مقالاتی وابسته است. در هر صورت حتی برای مجربترین متخصصان نیز امکان بروز اشتباه در تشخیص بین این دو حالت می‌رود. لذا اصولاً داوران در بیان نظرات خود به سردبیران نشریات تخصصی با کمیته داوران کنفرانسها سعی می ‌کنند ضمن توجه دادن به اصل موضوع از ابراز نظر قاطع در مورد بروز تقلب خودداری نمایند مگر آنکه تا حد زیادی نسبت به ارتکاب تقلب اطمینان پیدا کرده باشند. در نهایت توجه به این نکته بسیار مهم کاملاً ضروری است که ارتکاب عملی موسوم به تقلب امری عامدانه است حتی اگر فرد مرتکب آشنا به تقلب محسوب شدن اقدام خود از بعد اخلاق حرفه ای نباشد.

برخی شیوه‌های مفید در مورد شناسایی مقالات دارای " تقلب محتوایی" و انواع دیگر تقلب در یکی از نوشتارهای آتی سلسله یادداشتهای یک سردبیر با خوانندگان گرامی در میان گذارده خواهد شد.

به امید حق

پانویس ها:

1- رجوع کنید به "یادداشتهای یک سردبیر، یادداشت اول: تقلب ناشیانه" در وبلاگ استادان علیه تقلب.
2- رجوع کنید به "یادداشتهای یک سردبیر، یادداشت سوم: تقلب عمده" در وبلاگ استادان علیه تقلب.